هستند كسانی كه به كثرت جمعیّت شاگردان و فزونی مأمومین می نازند و می بالند؛ ولی شیخ عباس قمی(ره) از این قبیله نیست. او از شهرت و به سر زبان ها افتادن گریزان است. كم ترین عمل، كه اخلاص او را نشانه رود ( هر چند ثمرات دنیوی داشته باشد) آن را براحتی كنار می گذارد.

حاج شیخ عباس قمی، ستاره تابناک آسمان علم و فضیلت، محدث و تاریخ‌نگار نامدار شیعه، حدود سال 1294 قمری در شهر مقدس قم، به دنیا آمد.

دوران کودکی خود را در جوی آکنده از معنویت و روحانیت پشت سرگذاشت و سپس تحصیلات مقدماتی را در همان شهر آغاز کرد.

او ادبیات، فقه و اصول را در محضر اساتید فن و علمای سرشناس آن روز ـ همچون حاج میرزا محمد ارباب قمی و سایر بزرگان ـ آموخت و بعد از آن، در سال 1316 و در سن 22 سالگی به منظور تکمیل و ادامه تحصیل، عازم حوزه علمیه نجف شد و در جلسه درس دانشمندان و مدرسین والا مقام حوزه نجف حاضر شد.

بعد از شش سال تحصیل مداوم در محضر اساتید بزرگوار حوزه علمیه نجف و استفاده‌های فراوان از ارباب علم و معرفت، در سال 1322 قمری با کوله‌باری از اندوخته‌های علمی و معنوی به زادگاهش مراجعت کرد و سپس هم‌زمان با هجرت مرحوم آیت‌الله حاج آقا حسین قمی از عتبات عالیات به مشهد مقدس، ایشان هم از قم، عازم مشهد رضوی(علیه السلام) شد و در آنجا به پیشنهاد آیت‌الله قمی، با دختر برادر ایشان، ازدواج کرد.

در سال‌هایی که در مشهد مقدس رضوی(علیه السلام) بود، بهره‌های فراوانی از آن آستان مقدس دریافت کرد و از علمای ابرار و انسان‌های پاک ضمیری همچون: آیت‌الله حاج شیخ آقا حسین قمی، حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی، آخوند ملا عباس تربتی، شیخ مرتضی عیدگاهی، آقاشیخ علی اکبر نوقانی و سایر علمای مشهد بهره‌ها برد.

شهرت او با نگارش کتاب‌های معروفی همچون مفاتیح‌الجنان، منازل الاخرة، فوائد الرضویه، تحفة‌الأحباب، الکُنی والألقاب، هدیة الأحباب، منتهی الامال و غیره جهانی‌تر شد.

او حدود 12 سال در مشهد مقدس اقامت کرد و بعد از مدتی به همدان و سپس به قم رفت و بعد از واقعه گوهر شاد، به نجف اشرف عزیمت کرد و تا پایان عمر خویش در آنجا زندگی کرد.

امّا شیخ عباس (رحمه الله) هنگام نگارش كتاب «فوائد رضویه» ـ كه شرح حال 1200 تن از علمای جعفریه (علیه السلام) می باشد ـ وقتی به نام خود می رسد، می گوید: «چون این كتاب شریف در بیان احوال علما است، شایسته ندیدم كه ترجمه خود را ـ كه احقر و پست تر از آنم كه در شمار ایشان باشم ـ در آن درج كنم

تواضع در مقابل پدر

مرحوم شیخ عباس قمى نویسنده کتاب مفاتیح الجنان در خاطرات خود برای پسرش آورده است كه:

وقتى كتاب منازل الاخرة را نوشته و به چاپ رساندم، در قم شخصى بود به نام «عبدالرزاق مسأله گو» كه همیشه قبل از ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه احکام شرعی را برای مردم مى گفت.

مرحوم پدرم «كربلائى محمد رضا» از علاقه مندان منبر شیخ عبدالرزاق بود به حدى كه هر روز در مجلس او حاضر مى شد و شیخ هم بعد از مسأله گفتن، كتاب منازل الاخرٍة مرا مى گشود و از آن براى شنوندگان و حاضران از روایات و احادیث آن مى خواند.

روزى پدرم به خانه آمد و مرا صدا زد و گفت شیخ عباس! كاش مثل عبدالرزاقِ مسئله گو مى شدى و مى توانستى منبر بروى و از این كتاب كه او براى ما مى خواند، تو هم مى خواندى.

چند بار خواستم بگویم پدرجان! این كتاب از آثار و تألیفات من است اما هر بار خوددارى كردم و چیزى نگفتم و فقط عرض كردم دعا بفرمائید خداوند توفیقى مرحمت نماید.

اخلاص در نماز جماعت

مرحوم استاد محمود شهابی (رحمه الله) می نویسد: «من از همان اوقات كه به تحصیل مقدمات اشتغال داشتم، نام محدث قمی (رحمه الله) را در محضر مبارك پدر بزرگوارم زیاد و توأم با تجلیل می شنیدم. وقتی كه برای تحصیل به مشهد مشرف شدم، زیارت ایشان را بسیار مغتنم می شمردم. چند سالی كه با این دانشمند با ایمان، معاشرت داشتم و از نزدیك به مراتب علم و عمل و پارسایی و پرهیزكاری ایشان آشنا شدم، روز به روز بر ارادتم می افزود. در یكی از ماههای رمضان، با چند تن از دوستان، از ایشان خواهش كردیم كه در مسجد گوهرشاد اقامه جماعت را بر معتقدان و علاقه مندان منّت نهند. با اصرار و پافشاری، این خواهش پذیرفته شد و وی چند روز نماز ظهر و عصر را در یكی از شبستان های آنجا اقامه كرد و بر جمعیّت این جماعت روز به روز افزوده می شد. هنوز ده روز نشده بود كه اشخاص زیادی اطلاع یافتند و جمعیّت فوق العاده شد. روزی پس از اتمام نماز به من كه نزدیك ایشان بودم، گفتند: «من امروز نمی توانم نماز عصر بخوانم.» رفتند و دیگر آن سال برای نماز جماعت نیامدند. در موقع ملاقات و سۆال از علّت ترك جماعت، گفتند: «حقیقت این است كه در ركوع ركعت چهارم متوجّه شدم كه صدای اقتدا كنندگان كه پشت سر من می گویند «یا الله، یا الله، اِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِریِنَ» از محلّی بسیار دور به گوش می رسد و متوجّه زیادی جمعیّت شدم و در من شادی و فرحی تولید شد و خلاصه خوشم آمد كه جمعیّت این اندازه زیاد است؛ بنابراین، من برای امامت اهلیّت ندارم.»[1]

این موردی كه ذكر شد تنها موردی نیست كه شیخ شهرت گریزی دارد، و تلاش می كند مرز اخلاصش لكّه دار نگشته و گرد و غباری بر آن ننشیند، بلكه شیوه و سیره شیخ عباس (رحمه الله) بر این بوده است.

یكی از دوستان شیخ عباس قمی (رحمه الله) می گوید: «اگر محدث قمی چند روز در جایی مرتب به نماز می ایستاد و مردم پشت سر وی نماز جماعت می گذاردند، همین كه مكبّر پیدا می شد و تكبیر می گفت، دیگر نماز جماعت را ادامه نمی داد.»[2]

روزى پدرم به خانه آمد و مرا صدا زد و گفت شیخ عباس! كاش مثل عبدالرزاقِ مسئله گو مى شدى و مى توانستى منبر بروى و از این كتاب كه او براى ما مى خواند، تو هم مى خواندى. چند بار خواستم بگویم پدرجان! این كتاب از آثار و تألیفات من است اما هر بار خوددارى كردم و چیزى نگفتم و فقط عرض كردم دعا بفرمائید خداوند توفیقى مرحمت نماید

و محدّث به چنین مرحله ای رسیده بود. كه اغلب اوقات، فریضه خویش را در مساجد متروكه به جا می آورد. اتفاقاً به محض اطلاع مردم روز به روز بر كثرت جمعیّت افزون می شد، تا حدّی كه آن مسجد، مورد علاقه مردم قرار می گرفت و به دست عدّه ای ثروتمند تعمیر می گردید. پس از رسیدن به مقصدش، دیگر به نماز در آن مسجد حاضر نمی شد و مسجد دیگر را انتخاب می كرد و خود بدون اطلاع دیگران، چند نوبت ادای فریضه را در آنجا ادامه می داد. پس از چند روز مردم مطلع می شدند و از راههای بسیار دور می شتافتند و به این سبب، مساجد مخروبه معمور می شد و نماز جماعت زنده می شد؛ ولی نوبت كه به بهره برداری از این شهرت می رسید، از آن فرار می كرد.

اسم نبردن از اوصاف خویش

بسیارند كسانی كه كتاب نوشته اند و بخشی از آن را به معرفی و تمجید از کار خویش پرداخته اند. امّا شیخ عباس (رحمه الله) هنگام نگارش كتاب «فوائد رضویه» ـ كه شرح حال 1200 تن از علمای جعفریه (علیه السلام) می باشد ـ وقتی به نام خود می رسد، می گوید: «چون این كتاب شریف در بیان احوال علما است، شایسته ندیدم كه ترجمه خود را ـ كه احقر و پست تر از آنم كه در شمار ایشان باشم ـ در آن درج كنم. لهذا از ذكر حال خود صرف نظر كرده فقط بسنده می كنم به ذكر مۆلفات خود. ولادتم ظاهراً سنه 1294 و مۆلّفاتم تا حال كه سال 1333 است و سنین عمرم حدود چهل است، به چهار قسم است.»[3]

آن گاه كتاب های خویش را در چهار بخش، چاپ شده، آماده چاپ، كتاب هایی كه تمام شده و هنوز آماده چاپ نشده و كتاب هایی كه ناتمام است، نام می برد كه بیش از55  كتاب می باشد.

پی نوشت ها:

[1]. مفاخر اسلام، علی دوانی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ج‏11، ص‏360.

[2]. حاج شیخ عباس قمی، مرد تقوا و فضیلت، علی دوانی، دار الکتب اسلامیه، تهران، ص‏28.

[3]. فوائد الرضویه، نشر دفتر نوید الاسلام، قم، ص318.

فرآوری: محمدی

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره 165