در دین اسلام همان‌گونه که کسب درآمد از هر راهی مجاز نیست، خرج کردن مال نیز در هر راهی درست نیست، یکی از نیکوترین راه‌های مورد تأیید اسلام برای صرف مال، صدقه دادن آن در راه خداست.

معنا و مفهوم صدقه

راغب در مفردات می گوید: صدقه چیزی است که انسان از مال خود به قصد قربت خارج می کند مثل زکات لیکن صدقه در اصل بر اخراج مال به نحو استحباب گفته شده و  در زکات به نحو وجوب.

اهمیت صدقه

در سوره مبارکه توبه آیه 104 می‌خوانیم؛ «ألَم یعلَمُوا أنَّ الله هُوَ یقبِلُ التُوبَة عَنْ عباده و یأخُذُ الصَّدَقات» «آیا نمی‌دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداوند توبه پذیر و مهربان است.»

سخن از بندگان نیازمندی است که به اجازه و فرمان الهی، این‌گونه کمک‌ها را می‌پذیرند، در حقیقت نمایندگان پروردگارند و به این ترتیب دست آنها نیز دست خداست، این تعبیر، یکی از لطیف ترین تعبیراتی است که عظمت و شکوه این حُکم اسلامی را مجسم می‌سازد و علاوه بر تشویق این فریضه الهی هشدار می‌دهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند، چرا که گیرنده خدا است.

امام صادق علیه السّلام‏ فرمودند: براستى كه خداوند هیچ چیزى را نیافرید مگر آنكه براى او انبار دارى را مقرر فرمود تا آن را انبار كند، به غیر از صدقه كه پروردگار تبارك و تعالى خود متولّى و مباشر و خزانه دار آن شده است، و پدرم هر گاه چیزى را به مستمندى صدقه مى‏داد، آن را از او مى‏گرفت و مى‏بوسید و مى‏بوئید و باز آن را به او مى‏گرداند، زیرا صدقه پیش از رسیدن به دست مستمند، در دست خدا قرار مى‏گیرد، پس به این سبب من دوست دارم آنچه كه در دست خدا قرار گرفته است آن را ببوسم و ببویم سپس آن را به صاحبش بازگردانم. (پاداش نیكیها و كیفر گناهان/ترجمه ثواب الأعمال/370)

آثار و نتایج صدقه

صدقه دادن آثار و نتایج بسیاری با خود به همراه دارد که در این نوشتار به بخشی از آن اشاره می کنیم:

1) استجابت دعا: ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام نقل كرده است كه امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: هیچ‏ شخصى نیست كه به مستمند ناتوانى صدقه بدهد و آن مسكین در همان وقت براى او دعا كند مگر اینكه دعایش (در حقّ او) مستجاب گردد. (همان)

2) دور شدن شیطان: و در موثق كالصحیح منقول است كه حضرت رسول اکرم صلوات اللَّه علیه فرمودند به اصحاب خود كه آیا مى‏خواهید كه شما را خبر دهم به چیزى كه اگر آن را به جا آورید شیطان از شما دور شود چنانكه مشرق از مغرب دور است صحابه گفتند بلى یا رسول اللَّه فرمودند كه روزه روى شیطان را سیاه مى‏كند یعنى هر چند وسوسه مى‏كند كه مگیر مۆمن مى‏گیرد اگر چه هیچ عبادتى نكند و هر معصیتى را كند بنده ترك روزه نمى‏كند، یا آن كه از روزه گرفتن شیطان ذلیل و بى‏مقدار مى‏شود و استیلاى او كم مى‏شود و صدقه دادن پشت شیطان را مى‏شكند كه لشكرهاى او كه هفتصد كسند كه بهر یك از مۆمنان حواله كرده است كه مانع شوند ایشان را از تصدق و چون آدمى تصدق را داد و پشت شیطان را شكست كه لشكرش مغلوب شدند یا خودش. و دوستى كردن با مۆمنان از جهة رضاى خداوند عالمیان و اعانت یكدیگر كردن بر اعمال صالح قطع مى‏كند بیخ و بنیاد او را یا تسلط او را و استغفار و توبه و انابت شاه رگش را مى‏برد چون مى‏بیند كه سعیهاى او همه باطل شد در اضلال ایشان بلكه سیئات ایشان بعد از توبه مبدل شد بحسنات و هر چیزى را زكاتیست و زكات بدنها روزه است چنانكه در دادن زكات بحسب ظاهر مال كم مى‏شود و بحسب واقع زیاد مى‏شود هم چنین در روزه بترك خوردن نقصان بدن مى‏شود، اما امساك روز همه امراض را نفع مى‏كند هر گاه روزه را به آداب بدارند، و چنانكه زكات سبب تطهیر نفس است از رذایل خصوصا از صفت ذمیمه بخل و سبب نمو و بلندى اوست به مراتب عالیه هم چنین صوم تنزّه نفس است از همه بدیها و تخلق اوست به اخلاق الهیه و متصف شدنست به كمالات ملكیه و رسیدن است به درجات غیر متناهیه. (لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه /ج‏6/159)

3) دور شدن مرگ ناگوار و درد و رنج: ابو عبد اللَّه صادق (علیه السلام) مى‏گفت: صدقه‏اى كه انسان با دست خودش بپردازد، از مرگ ناگوار نگهبان مى‏شود و از ورود هفتاد گونه درد و رنج مانع مى‏گردد. تا انسان از دام و وسوسه هفتاد شیطان رها نشود، نمى‏تواند در راه خدا انفاق كند. و می فرمودند: كسى كه بیمار باشد بهتر آن است كه با دست خود به دریوزگان و سائلان انفاق كند و از آنان بخواهد تا براى او دعا كنند.

4) فرو نشاندن خشم خدا، رسول خدا (صلی الله علیه) گفت: صدقه پنهانى، خشم خدا را فرو مى‏نشاند. و امام صادق علیه السلام فرمودند: براستى كه صدقه دادن در شب خشم الهى را فرو مى‏نشاند، و گناهان بزرگ را پاك مى‏كند و كار حساب را (بر كسى كه چنین كند) آسان مى‏گرداند.

5) ادای وام، ابو عبد اللَّه صادق (علیه السلام) گفت: با اعطاى صدقه، توفیق أداى وام حاصل مى‏شود و بركات آن بجا مى‏ماند و صدقه دادن در روز، مال را افزون می کند. (گزیده كافى/ج‏3/87)

6) حفاظت از آزار و  اذیت درنده: از حضرت رضا (علیه السلام) نقل شده: در زمان بنی اسرائیل قحطی شدیدی سالیان پی در پی پدید آمد در نزد زنی لقمه نانی بود، آن را در دهان گذاشت، سائلی او را صدا زد، زن گفت: در چنین وقتی ببخشم؟ آن را از دهان بیرون آورد و به سائل داد كه ناگهان بچه كوچك او، در بیابان مورد حمله گرگ قرار گرفت، او را در دهان گرفت و فرار كرد. مادر بدنبال آن می دوید و فریاد می زد، پروردگار جبرئیل را فرستاد، بچه را از دهان گرگ گرفت و به مادر تحویل داد، فرمود: «یا أمه الله»آیا خوشنود شدی؟ این لقمه بجای آن لقمه است. (بحار، ج 96، ص 124)

7) مالِ‌ انسان را از تصرف اشرار حفظ می كند: چنانكه از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) روایت شده، هر كه در حالت اختیار مال خود را از خوبان دریغ دارد، خداوند در حالت اضطرار، مال او را نصیب اشرار كند.

گر کنی خیری بدست خویش کن/خیر خود را وقف هر درویش کن

یک درم کان را بدست خود دهند/به بود زان کز پی او صددهند

گر ببخشی خود یکی خرمای تر/ بهتر از بعد تو صد مثقال زر

مریم پناهنده

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منابع:

1) مبانی فقهی حکومت اسلامی/ ج6/حسینعلی منتظری

2)  گزیده كافى/ج‏3

3) لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه /ج‏6

4) پاداش نیكیها و كیفر گناهان/ترجمه ثواب الأعمال

5)  سایت اندیشه قم

6)  سایت ویکی فقه